NOWA SIEDZIBA FILHARMONII – IDEA, PROJEKT, REALIZACJA
Poszukiwania siedziby olsztyńskiej orkiestry zaczęły się już w drugim sezonie jej istnienia. W pierwszych latach istnienia była to bardziej tułaczka zespołu, który dopiero zdobywał pozycję w życiu kulturalnym Olsztyna. W pierwszych latach działalności zespołu koncerty odbywały się w sali teatru, w nie istniejącym już kinie Polonia, w sali związków zawodowych przy ul. Dąbrowszczaków i w przedwojennym teatrze ludowym (obecnie Klub Sportowy „Gwardia”). W olsztyńskiej kulturze pierwszych powojennych sezonów utrwaliła się także niewielka sala Szkoły Muzycznej przy ul. Nowowiejskiego, gdzie odbywały się liczne recitale i koncerty kameralne a także popisy szkolne, traktowane w owym czasie jako pełnoprawne wydarzenia artystyczne.
W pierwszym dziesięcioleciu działalności orkiestry organizowano stałe koncerty wyjazdowe w miastach powiatowych regionu. Wymagało to coraz więcej działań organizacyjnych i pracy biurowej. W latach pięćdziesiątych rozwijający się zespół zyskał w olsztyńskim życiu kulturalnym pozycję znaczącej instytucji. Po dziesięciu latach działalności, w 1955 roku orkiestra otrzymała pierwszą siedzibę przy ul. Jagiellońskiej. W tym okresie większość koncertów odbywała się w sali Teatru im. Stefana Jaracza. Próby orkiestry zlokalizowane były początkowo w Wojewódzkim Domu Kultury przy ul. Parkowej a następnie w siedzibie orkiestry. Lokalizacja w budynku nieprzystosowanym do działalności artystycznej była jednak rozwiązaniem prowizorycznym, transport instrumentów pochłaniał znaczną część budżetu i utrudniał funkcjonowanie zespołu. Niewiele zmieniło upaństwowienie w 1958 roku, chociaż był to warunek dalszego rozwoju i krok korzystny z punktu widzenia stabilizacji ekonomicznej.
W takich warunkach orkiestra działała do roku 1972, kiedy muzycy przeprowadzili się do nowo wybudowanego budynku Szkoły Muzycznej im. Fryderyka Chopina przy ulicy Kościuszki. Budowa szkoły w latach sześćdziesiątych budziła wiele emocji. Wizja dyrektor Izy Garglinowicz obejmowała budowę nie tylko części edukacyjnej ale całego kompleksu łączącego Szkołę Muzyczną im. Fryderyka Chopina i mającą powstać na bazie Państwowej Orkiestry Symfonicznej im. Feliksa Nowowiejskiego filharmonię w jedno centrum muzyczne. Jak to często bywało, ambitne plany zrealizowano połowicznie, ograniczając budowę do budynku szkolnego i szkolnej sali koncertowej, część filharmoniczną odsuwając na dalszy plan. Uznano, że tymczasem orkiestra może korzystać z budynku i sali koncertowej Szkoły Muzycznej.
Jakkolwiek orkiestra wciąż nie miała własnej siedziby, przeprowadzka na ulicę Kościuszki była przełomowym momentem w historii olsztyńskiej kultury muzycznej. Nowa lokalizacja pozwoliła na przekształcenie orkiestry w Państwową Filharmonię im. Feliksa Nowowiejskiego. Szkolna sala była pierwszą w Olsztynie salą koncertową z prawdziwego zdarzenia. Powstawały w niej nagrania radiowe i telewizyjne a próby orkiestry zostały wykorzystane jako sceny w dwóch polskich filmach. Sala koncertowa oraz dwa poziomy pomieszczeń we wschodnim skrzydle budynku służące jako siedziba Filharmonii pozwoliły na dalszy rozwój zespołu. Wielokrotnie toczone boje o utrzymanie planu zagospodarowania działki, na której miała stanąć filharmonia umacniały przekonanie, że filharmonia będzie kiedyś miała osobną siedzibę.
Kolejne trzydzieści lat to historia rozwoju dwóch instytucji mieszczących się w jednym budynku, których rozwój coraz wyraźniej ograniczało wzajemne sąsiedztwo. W tym czasie liczba uczniów Szkoły Muzycznej wzrosła kilkukrotnie i coraz częściej brakowało sal. Rosnące możliwości orkiestry i wykonywanie dzieł na poszerzony skład zmusiły do dobudowywania do sceny podestu, na którym mogli zasiadać muzycy. U progu nowego tysiąclecia stało się jasne, że dalszy rozwój środowiska muzycznego domaga się nowej bazy. O budowie nowej Filharmonii nie mogło być mowy, gdyż koszt takiego przedsięwzięcia przekraczał możliwości zarówno województwa jak i Ministerstwa Kultury. Nawet proponowane pozyskanie i adaptacja istniejącej już sali nie miały szans realizacji, gdyż koszt byłby niewiele niższy a rezultat z góry skazany na tymczasowość.
O rozstrzygnięciu tego dylematu zadecydowało przystąpienie Polski do Unii Europejskiej i dostęp do nowych źródeł finansowania. W 2004 roku, wkrótce po wejściu w życie traktatu rozszerzającego Unię o nowe państwa członkowskie, dyrektor naczelny Filharmonii Janusz B. Lewandowski w porozumieniu z Marszałkiem Województwa Warmińsko-Mazurskiego wystąpił z projektem budowy nowego gmachu. Absolwent olsztyńskiej Szkoły, muzykolog, kompozytor i wieloletni dyrektor Szkoły Muzycznej i Filharmonii Janusz B. Lewandowski przystąpił do działania kiedy wiele osobistości olsztyńskiej kultury straciło nadzieję, że kiedykolwiek powstanie nowoczesna siedziba Olsztyńskich Filharmoników.
Przełomowym wydarzeniem stał się konkurs na projekt architektoniczny nowej siedziby, który rozstrzygnięto w marcu 2005 roku. Spośród 46 złożonych prac komisja jednogłośnie wybrała projekt czwórki architektów (Michał Kapturczak, Joanna Kapturczak, Paweł Jeśko i Sylwia Hudowicz-Jeśko) z poznańskiego biura Consultor. Zadecydowano w tym momencie nie tylko o wyglądzie budynku. W kształt bryły wpisana jest wizja funkcjonalna gmachu oraz idea architektoniczna. Jest to projekt oparty na klasycznej równowadze z otoczeniem i tradycyjnej funkcjonalności a jednocześnie akcentujący znaczenie muzyki i dążenie do nadania instytucji należnej rangi w przestrzeni miejskiej.
Otwierające się szerokim łukiem schody i przeszklone foyer, które ożywiają widoczne na trzech poziomach postaci słuchaczy, określają decydującą rolę społecznego otoczenia Filharmonii. Taka koncepcja gmachu zawiera klarowne przesłanie, oto społeczny kontekst tworzy wrażenie dynamizmu, ale i ulotności, któremu przeciwstawiona została jasna kamienna bryła stanowiąca rdzeń budynku. Jest to widoczne zwłaszcza w wieczornym oświetleniu, kiedy monolit jasnej, obłożonej piaskowcem sali koncertowej wywołuje wrażenie trwałości i solidności. Jak zauważył główny architekt Michał Kapturczak, „oświetlenie zostało zaprojektowane w taki sposób, aby podkreślić główną ideę projektu, czyli obiekt otwarty na zewnątrz, otwarty na człowieka, promieniujący muzyką. Patrząc wieczorem na budynek zobaczymy przede wszystkim jego rdzeń, czyli bryłę Sali koncertowej, a przeszklone hole na wszystkich kondygnacjach pozwolą również dostrzec odwiedzających filharmonię ludzi – czyli obiekt tętniący życiem”.
Fasada budynku zwrócona jest ku miastu, co zostało podkreślone przez otwierające się szerokim łukiem schody i odchylenie bryły w kierunku wschodnim. Zgodnie z intencją architektów, „aby wzmocnić efekt zatrzymania i tym samym podkreślić znaczenie budynku w istniejącej strukturze, wprowadzono dodatkowy element kompozycyjny w postaci wysuniętej bryły, nadwieszonej od strony wschodniej”. W usytuowanym pod kątem bloku znajduje się sala kameralna, kawiarnia i sale prób. W mniej eksponowanej części północno-wschodniej budynek mieści garderoby artystów, biura, rampę przewidzianą do załadunku instrumentów i pomieszczenia techniczne, w tym również przygotowane za sceną pomieszczenie na organy.
Podobnie jak fasada budynku, foyer utrzymane jest w jasnych tonacjach, co zostało uzyskane przez zastosowanie białego granitu, drewna jesionowego a zwłaszcza piaskowca, którym obłożono zewnętrzne ściany bryły mieszczącej salę koncertową. Z rozświetloną przestrzenią zapraszającą do wejścia kontrastuje wnętrze utrzymane w ciemniejszych barwach. Zharmonizowana gra barw i kształtów opiera się na kontraście ciemnych ścian i obić foteli oraz elementów z jasnego drewna – podłogi i stałych elementów architektonicznych z jesionu oraz elementów ze sklejki bukowej. Zgodnie ze słowami Michała Kapturczaka, sala została zaprojektowana tak, by zwrócić uwagę „na muzykę, bo ona jest tu najważniejsza. I to muzykę w tym dosłownym znaczeniu, bo dobra akustyka była tu zadaniem priorytetowym, ale również na muzykę, która widoczna jest w naszym podejściu do architektury, cała sala pełna jest przecież rytmów i akordów. Myślę że w projekcie sali udało się pokazać, że muzyka i architektura, mimo iż są różne w charakterze posiadają bardzo wiele cech wspólnych”.
Szczególnie wiele uwagi na etapie projektowania oraz budowy poświęcono akustyce. Sala koncertowa została zaprojektowana tak, aby stworzyć uniwersalną przestrzeń akustyczną, w której możliwe byłyby zarówno prezentacje wielkich zespołów wykonawczych jak i recitale solowe. W tym celu wyposażona została w podwieszone i mobilne ekrany odbijające i ukierunkowujące rozchodzenie się energii dźwięków oraz panele tłumiące pozwalające na regulowanie czasu pogłosu. Najwyższym wymaganiom akustycznym musiały sprostać również tłumiące dźwięk ściany pomiędzy salami prób, które zostały wyposażone w unikalne rozwiązania materiałowe przewyższające parametry tłumienia wcześniej stosowanych rozwiązań. Założenia jakie przyświecały twórcom projektu zakładały zróżnicowane zastosowania sali, która została wyposażona w najwyższej klasy sprzęt elektroakustyczny, co daje możliwości nagrywania muzyki oraz transmisji i wirtualnego uczestnictwa w koncertach w dowolnym miejscu na świecie.
Wkrótce po rozstrzygnięciu projektu przystąpiono do przygotowania placu budowy. W maju 2006 roku filharmonia uzyskała pozwolenie na rozpoczęcie budowy na terenie parkingu przylegającego do posesji Szkoły Muzycznej. W październiku 2006 roku wmurowano kamień węgielny pod budowę gmachu. Później procedury zbierania i zatwierdzania dokumentacji oraz pozyskiwania środków unijnych spowolniły prace, jednak w 2009 roku prace nabrały tempa, w lipcu rozstrzygnięto przetarg i w sierpniu załoga Mostostalu Warszawa rozpoczęła pracę.
Powstanie nowego gmachu Filharmonii było współfinansowane ze środków Unii Europejskiej, budżetu Samorządu Województwa Warmińsko-Mazurskiego i budżetu Państwa. Całkowity koszt przedsięwzięcia wyniósł 63 963 381,16 zł. W tej kwocie dofinansowanie ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Warmia i Mazury na lata 2007-2013 wyniosło 42 876 107,88 zł. W dniu 27 marca 2009 r. Filharmonia Warmińsko-Mazurska w Olsztynie zawarła z Ministrem Kultury i Dziedzictwa Narodowego umowę dotyczącą dofinansowania budowy nowej siedziby Filharmonii w ramach programu „Promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego” w kwocie 2.895.980 zł.
Budowa gmachu filharmonicznego nie była przedsięwzięciem łatwym, budynki otaczające działkę wymagały zastosowania technologii opracowanych z myślą o gęstej zabudowie miejskiej. Głębokie wykopy dla dwupiętrowego garażu podziemnego i trzech poziomów pomieszczeń gospodarczych musiały uwzględniać bezpieczeństwo położonego w bezpośrednim sąsiedztwie budynku szkolnego. Zdaniem dyrektora administracyjnego Warmińsko-Mazurskiej Filharmonii Krzysztofa Marzewskiego, o skali przedsięwzięcia i stopniu komplikacji budowy świadczą również liczby – w trakcie budowy zużyto 21 tysięcy ton betonu i prawie milion kilogramów stali zbrojeniowej a także 82 kilometry kabli i przewodów składających się na instalację elektryczną, audiowizualną i strukturalną.
Warto pamiętać, że budynek dosłownie naszpikowany jest elektroniką odpowiadającą najnowszym światowym trendom w dziedzinie obsługi oświetlenia, wzmocnienia, systemów bezpieczeństwa przeciwpożarowego i kontroli dostępu. Było to zatem przedsięwzięcie wymagające nie tylko kunsztu budowlanego ale także bezbłędnej logistyki oraz nowoczesnej kultury organizacyjnej. Jak stwierdził dyrektor Krzysztof Marzewski, „nie sposób wyobrazić sobie, aby inwestycję wykonała firma bez doświadczenia. Przez całą budowę, zarówno kierownictwo Mostostalu Warszawa, jak i kierownictwo budowy było w pełni zaangażowane w projekt”.
Nowa siedziba Warmińsko-Mazurskiej Filharmonii im. Feliksa Nowowiejskiego to gmach okazały lecz wciąż niepozorny, wkomponowany w otoczenie a kryjący na pięciu kondygnacjach ogromną kubaturę 59 tysięcy metrów sześciennych. Powierzchnia użytkowa ponad 10 tysięcy metrów kwadratowych pozwala na „dostrajanie się” budynku do rosnących potrzeb instytucji oraz środowiska. Doskonała jakość zastosowanych materiałów, odpowiadające najnowszym trendom rozwiązania technologiczne wyzwalają twórczą energię muzyków i animatorów kultury muzycznej. Wszystko to sprawia, że nowa siedziba Warmińsko-Mazurskiej Filharmonii to budynek inteligentny a zarazem przestrzeń o ogromnym potencjale kreowania wartości estetycznych i społecznych.
